توضیحات

غنی اللبیب عن کتب الاعاریب اثر ابى‌محمد عبدالله جمال‌الدین بن یوسف بن احمد بن عبدالله بن هشام انصارى مصرى (متوفى ۷۶۱ق)، کتابى است نحوى و ادبى که به زبان عربى نوشته شده و تألیف آن در ماه ذى‌القعده ۷۵۶ق، در مکه به پایان رسیده است.

کتاب با تحقیق و تصحیح محمد محى‌الدین عبدالحمید، عرضه گردیده است.

در اهمیت این اثر، همین بس که یکى از کتاب‌هاى بسیار معروف و مهم علم نحو مى‌باشد که در حوزه‌هاى علمى تدریس شده و بر آن حواشى و شرح‌هاى فراوانى نوشته‌اند.

مغنی اللبیب مشتمل بر قواعد کلى نحو و تطبیق آن‌ها بر مثال‌هایى از آیات کریمه و اشعار عرب به روشى مخصوص است که بنابه گفته ابن هشام داراى تکرار غیر لازم است.

نویسنده، وابسته به مکتب نحوى خاصى نیست، زیرا در زمان او کشمکش و درگیرى بین مکتب‌هاى نحوى بصرى و کوفه دیگر فروکش کرده بود و نحویان تعصبى نسبت به شخص یا مکتب خاصى نداشتند؛ ازهمین‌رو، وى در آثار خود به آراء نحویان بصره و کوفه هر دو استناد کرده است؛ هرچند که آراء منطقى بصریان به هر حال در سراسر اثر او دیده مى‌شود.

نویسنده در خطبه کتاب، سه عامل را باعث تفصیل و در نتیجه، ابهام و پیچیدگى کتب نحو دانسته است: نخست اینکه نحویان در آثار خود قواعد نحوى را به‌صورت کلى بازگو نکرده‌اند تا از تکرار در موارد مشابه بى‌نیاز باشند؛ ازهمین‌رو وى این گونه قواعد از قبیل احکام مبتدا و خبر، توابع، حال، تمییز، اقسام عطف و اضافه را در باب چهارم آورده است و بدین سبب این باب بیشتر مورد توجه مدارس علمیه است.

دوم اینکه به عقیده او برخى نحویان مسائلى را که مربوط به علم صرف است، مانند مباحث اشتقاق، جمع تکسیر، تصغیر، تذکیر و تأنیث، با مسائل نحوى خلط کرده‌اند و در این باره بیشتر بر کتاب «مشکل إعراب القرآن» تألیف مکى بن ابى‌طالب خرده مى‌گیرد. جالب اینکه خود نیز در برخى موارد دچار این خلط و درآمیختگى مسائل صرفى و نحوى شده است.

سوم آنکه مى‌گوید: پیشینیان گاه به مسائلى ساده و ابتدایى از قبیل اعراب مبتدا و خبر، فاعل و مفعول، نایب فاعل و جار و مجرور که بر همه روشن است، پرداخته‌اند که جز اطاله کلام، سودى ندارد؛ ازهمین‌رو وى با در نظر داشتن آنچه نقایص و معایب دیگر کتب مى‌پندارد، دست به تألیفى، به قول خود، جامع زده که نوآموزان و مبتدیان در نحو را از دیگر کتب نحوى بى‌نیاز سازد و به همین سبب آن را «مغنی اللبیب عن کتب الأعاریب» نام نهاده است.

جزء اول، باب اول، از حرف «الف» تا «میم» (مذ و منذ) را در خود جاى داده است. جزء دوم نیز از حرف «نون» آغاز شده و ابواب دیگر را نیز شامل شده است.

باب اول که بیشترین حجم کتاب را تشکیل مى‌دهد، به حرف و اقسام آن اختصاص دارد. نویسنده در این باب روش سنتى نحویان در تقسیم‌بندى حروف را نادیده گرفته و آن‌ها را براساس حروف الفبا مرتب ساخته و سپس به تفصیل و با ذکر شواهد بسیار، به شرح هریک پرداخته است.

در باب دوم، مؤلف مسئله جمله را که معمولاً کمتر بدان عنایت مى‌شود و حتى نحویان بزرگى چون ابن مالک آن را نادیده گرفته‌اند، مطرح ساخته است. دست‌مایه اصلى وى در این باب، بیشتر دو کتاب «المفصل» زمخشرى و «دلائل الإعجاز» عبدالقاهر جرجانى است که هر دو، به ساختمان عمومى جمله و تئورى آن عنایت فراوان داشته‌اند.

وى در ادامه همین باب، جمله را به دو نوع کبرى و صغرى تقسیم کرده، جمله کبرى را جمله اسمیه‌اى دانسته است که خبر آن، خود جمله دیگرى باشد مانند: «زیدٌ ابوهُ قائمٌ»؛ «ابوه قائم» جمله صغرى و خبر زیدٌ است. وى سپس مسئله کلام و جمله را رها کرده و بیشتر به جزئیات و شواذ پرداخته است؛ به‌گونه‌اى که بیشتر حجم این باب را همین موارد شاذ و نامعلوم و نیز شواهد شعرى تشکیل مى‌دهد (مثلاً در تعیین اینکه آیا انبوهى از جملات معروف قرآنى یا غیر قرآنى، جملاتى اسمیه‌اند یا فعلیه، کوشش بسیار کرده است)

باب سوم، به شبه جمله و احکام آن اختصاص دارد که همه برگرفته از آثار پیشینیان است.

باب چهارم نیز همان گونه که گفته شد، به کلیاتى از قبیل احکام مبتدا و خبر، فاعل و مفعول، عطف بیان، بدل، حال، تمییز، وجوه اختلاف حال و تمییز و اقسام هریک، اعراب اسم‌هاى شرط، مسوّغات ابتداى به نکره، اقسام عطف و اضافه اختصاص دارد و ازهمین‌رو این باب در مدارس علمیه از اهمیت فراوان برخوردار است. سایر باب‌هاى کتاب نیز همه اقتباس و برگرفته از آثار نحویان کهن است که در آن‌ها هیچ ابداع و نوآورى به چشم نمى‌خورد. عناوین این ابوب، عبارتند از: وجوه معرب، امور مشهور بین علما و صواب و خلاف آن، کیفیت اعراب، امور کلى.

این کتاب، مهم‌ترین اثر ابن هشام مى‌باشد. کثرت شواهد شعرى و استناد بسیار به متون ادبى و آیات قرآنى، این کتاب را از صورت اثرى صرفاً نحوى، خارج ساخته و آن را به اثرى نحوى – ادبى تبدیل کرده است و گویا گذشتگان نیز به این مسئله توجه داشته‌اند، زیرا مختصر این کتاب که توسط احمد نائب تهیه شده، «قراضه الذهب فى علمى النحو و الأدب» نامیده شده است.