توضیحات

شرح ابن عقیل اثر بهاءالدین عبدالله بن عقیل عقیلى همدانى، شرح غیر مزجى «الفیه ابن مالک»، از کتاب‌هاى قدیمى آموزش قواعد عربى و کسب دانش تخصصى در زمینه علم نحو و صرف است که نقش کاربردى آن مورد توجه مراکز علمى و عنایت صاحب‌نظران و متخصصان زبان و ادبیات عربى در ایران و کشورهاى اسلامى دیگر – از جمله مصر، سودان، لبنان، سوریه و… – بوده و هست.

شرح ابن عقیل به زبان عربى و حدودا در نیمه اول قرن هشتم نوشته شده است.

خود کتاب «الفیه ابن مالک»- که متن اصلى کتاب و شامل هزار بیت شعر آموزشى است، از شهرت زیادى برخوردار است؛ تا حدى که شروح و حواشى گوناگون آن، به چند برابر حواشى متون نحو دیگر مى‌رسد.

کتاب شرح ابن عقیل دوره نسبتاً کاملى از قواعد عربى تفصیلى را دربرمى‌گیرد و چنانچه نقاط ضعف آن را استادان محترم رشته زبان و ادبیات عربى برطرف کنند، براى تقویتِ بنیه علمى دانشجویان در زمینه دانش تخصصى و تأمین نیازهاى آنان بسیار مفید است.

کتاب، به‌گونه‌اى ساده و رسا نگارش یافته و به عقیده اغلب نحویان، بهترین شرح بر الفیه ابن مالک به شمار مى‌رود

شیخ محمد محى‌الدین عبدالحمید نیز شرح دیگرى بر ابیات الفیه و بر همین شرح ابن عقیل در هامش کتاب افزون ساخته که در آن به ترکیب ابیات الفیه و همچنین به توضیح و تفسیر نکاتى پرداخته است که ابن عقیل، به وجه ایجاز و اختصار، بدان‌ها اشاره کرده و یا از ایراد آن‌ها، صرف‌نظر کرده است. شیخ محمد محى‌الدین، شرح خود را «منحه الجلیل بتحقیق شرح ابن عقیل» نام نهاده است که در واقع، منقح‌ترین چاپ و گزیده‌ترین شرح موجود مى‌باشد، زیرا شواهد شعرى و نصوصى که شیخ عبدالحمید بر شواهد ابن عقیل افزوده و از سوى دیگر، شواهد ابن عقیل را به وجهى محققانه، پژوهش و بررسى نموده است، مزیت این شرح را بر شروح دیگر، چندین برابر گردانیده است

مباحث کتاب

از جمله مباحث مطرح‌شده در جلد اول، عبارتند از: تعریف اصطلاحى کلام، انواع کلمه که عبارتند از: اسم، فعل و حرف و علامات هریک، معرب و مبنى در اسم و فعل، انواع اعراب، معرفه و نکره، انواع مبتدا و خبر، جواز تقدیم خبر بر مبتدا، مواضع وجوب حذف مبتدا یا خبر، فصل بین عامل و معمول، افعال ناقصه و اسم و خبر آن، حکم معطوف بر خبر ما، افعال قلوب، اسم و خبر حروف مشبهه به لیس، تعلیق و الغاء، تعریف فاعل و احکام آن، موارد حذف فعل، تنازع، مفاعیل خمسه، تعریف ظرف و حکم آن، استثناء، حال، تمیز و…

از مباحث جلد دوم، مى‌توان به موارد زیر اشاره کرد: حروف جر، اضافه لفظیه و معنویه، موارد جواز اقتران مضاف به «ال» تعریف، اسماء دائم الاضافه، فاصله بین مضاف و مضاف‌الیه، اضافه به یاء متکلم، اسم فاعل مقترن به «ال» و فاقد آن، حکم تابع اسمى که اسم فاعل به آن اضافه شده است، مصدر، فاعل نعم و بئس، تأکید، عطف، بدل، نداء، احکام تابع منادا، استغاثه، ندبه، ترخیم، اختصاص، اسماء اصوات، نون تأکید، عوامل جزم، تصغیر، نسب، جمع، تصریف، حروف عله، ادغام و…