توضیحات

شرح المختصر معروف به مختصر المعانی شرحى است بر تلخیص المفتاح خطیب قزوینى (متوفى ۷۳۹ق) که آن نیز تلخیص مفتاح العلوم سکاکى (متوفى ۶۲۶ق) است.

کتاب مختصر المعانی تألیف ادیب نامور قرن هشتم، ملا سعدالدین تفتازانى، از ممتازترین کتب و آثارى است که در زمینه علوم بلاغی تدوین شده است.

کتاب همانند سایر کتب کلاسیک در مقدمه به اختلاف بین مقدمه علم و مقدمه کتاب و در ادامه به تبیین معناى فصاحت و بلاغت پرداخته است. متن اثر در سه بخش کلى تدوین شده است: ۱- فن علم معانى، ۲- فن علم بیان، ۳- فن بدیع. بخش اول کتاب از هشت باب تشکیل شده است. بخش دوم نیز مشتمل بر دو مقصد و فصولى است، اما بخش سوم کتاب از هیچ تبویب یا فصل‌بندى خاصى برخوردار نیست. در خاتمه کتاب نیز بحث سرادقات شعرى و مباحث مرتبط با آن مانند اقتباس و تضمین آمده است.

همان طور که در مقدمه کتاب آمده، بدون آشنایى با ظرافت‌ها و قواعد این علم، اساسا دست‌یابى به بسیارى از مضامین آیات و احادیث ممکن نیست و لذا نویسنده با انگیزه مقدسى به تألیف کتاب اقدام کرده است. مطالبى که در بخش‌هاى سه‌گانه کتاب ارائه شده است، به ترتیب عبارت است از:

1. در این بخش که به «علم معانى» اختصاص دارد، ابتدا احوال اسناد خبرى و اسناد حقیقى و مجازى تشریح شده است. سپس مسندالیه و مسند با ذکر مثال و اشعار مختلف بررسى شده است. بسیارى از اعتبارات گذشته در متعلقات فعل جارى مى‌شود که در باب چهارم مورد بحث قرار گرفته است.

«القصر» در لغت حبس و در اصطللاح به معناى تخصیص شىء به شىء به طریق مخصوص است که اقسام آن به تفصیل در باب بعد آمده است. انشاء از دیگر عناوین علم معانى است که به دو قسم طلب و غیرطلب تقسیم مى‌شود. نویسنده متذکر مى‌شود که در اینجا از انشاء به معناى غیرطلب بحثى نمى‌کنیم و انواع انشاء به معناى طلب مورد نظر ماست.

تفتازانى در باب هفتم به دو مبحث مهم فصل و وصل مى‌پردازد و دلیل تقدم فصل بر وصل را اصالت آن دانسته که وصل عارض بر آن مى‌شود. آخرین باب را که به ایجاز و اطناب و مساوات اختصاص دارد، با کلامى از سکاکى که ایجاز و اطناب را از امور نسبى مى‌داند، آغاز و در ضمن دو فصل مورد مطالعه قرار گرفته است.

1. «علم بیان» بر علم بدیع مقدم شده و در این بخش مورد بحث قرار گرفته است. نویسنده در بیان دلیل تقدم علم بیان، نیاز به آن در خود بلاغت و تعلق بدیع به توابع مى‌داند. از مهمترین مباحث این بخش، تشبیه، حقیقت و مجاز و استعاره و کنایه است.
2. «بدیع» علمى است که به وسیله آن شیوه‌هاى نیکو نمودن کلام شناخته مى‌شود. تحسین کلام به دو قسم لفظى و معنوى تقسیم مى‌شود. هر یک از این دو قسم به اقسام مختلفى تقسیم مى‌شود که کل مباحث این باب را در برگرفته است