توضیحات

کتاب «الشافیه» اثر جمال‌الدین ابى‌عمرو عثمان بن عمر الدوینى، نحوى معروف به ابن حاجب (متوفاى ۶۴۶ق)، کتابى است پیرامون علم صرف که به زبان عربى و در سال ۷۱۶ق، نوشته شده است. وجود شروح و حواشى متعدد پیرامون این اثر، نشان از اهمیت آن دارد.

کتاب الشافیه با تعریف علم صرف آغاز مى‌شود، آنگاه مؤلف ساختمان اسم‌ها را مورد بررسى قرار مى‌دهد و سپس به ساختمان افعال مى‌پردازد. دیگر مباحثى که در این کتاب آمده، از این قرار است:

1. بررسى وزن کلمات.
2. قلب و راه‌هاى شناخت آن.
3. صحیح و معتل.
4. ساختمان اسامى ثلاثى مجرد و مزید و نیز اسم‌هاى رباعى و خماسى و بررسى وزن‌هاى اصلى و فرعى برخى کلمات.
5. ساختمان فعل ماضى و مصارع ثلاثى و ثلاثى مزید و ارائه معانى گوناگون این ساخت‌ها که بخش عمده‌اى از کتاب را به خود اختصاص داده است.
6. صفت مشبهه، مصدر و انواع آن، مصدر مره و نوع و اسم‌هاى مکان، زمان و ابزار.
7. تصغیر، اسم منسوب و جمع مکسر.
8. التقاى ساکنین، ابتدا، وقف، اماله، اعلال، ابدال، ادغام و خط که مباحث پایانى کتاب است.

با توجه به اهمیت این کتاب و اختصار آن، عده‌اى از دانشمندان و دستورنویسان، از جمله خود مؤلف، به‌منظور آسان ساختن و تبیین مباحث آن، به شرح و تفسیرش پرداخته‌اند و گروهى نیز براى روشن کردن ابهاماتى که در این شرح‌ها راه یافته است، بر آن‌ها حاشیه نوشته‌اند و عده‌اى دیگر بر حاشیه آنان، حاشیه‌اى دیگر نگاشته‌اند و بدین‌سان، انبوهى کتاب درباره شافیه به نگارش درآمده است که برخى از مهم‌ترین آن‌ها، علاوه بر شرح النظام ، عبارتند از:

1. شرح رضى الدین استرآبادی که یکى از جامع‌ترین شرح‌هایى است که بر شافیه نوشته شده است. این شرح، دربرگیرنده نکاتى نقادانه است و شاید بتوان گفت از این نظر، منحصربه‌فرد است.
2. شرح جابردى: این اثر، سخت مورد توجه ادیبان واقع شد و خیلى زود در زمره کتاب‌هاى درسى و مراجع مهم قرار گرفت. این شرح، گرچه در مقایسه با شرح قبلى، کم‌حجم‌تر است، اما باید گفت مطالب آن، شفاف‌تر بیان شده است. ویژگى‌هاى این شرح را مى‌توان چنین برشمرد:

   – مشتمل بر تقسیم‌بندى‌هایى است که زاییده فکر و اندیشه مؤلف است.

   – حاوى تعلیلات و تمثیلاتى است که به ایجاز بیان گردیده است.

   – در این شرح، مواضع دشوار شرح منسوب به ابن حاجب، حل شده و ضمن اشاره به دیدگاه‌هاى وى، نظریات دیگر شارحین نیز آمده است.

3. شرح نقره‌کار که مختصرتر از دو شرح قبلى و عباراتش، سلیس و روان‌تر است.
4. شرح عصام‌الدین اسفراینى: در سراسر این شرح، به‌جز چند مورد نقدگونه، مطلب تازه‌اى مشاهده نمى‌شود و در قیاس با شرح‌هاى یادشده، مختصرتر است.
5. شرح آقا هادى مازندرانى که به زبان فارسی است. وى در این اثر، از شرح رضى بهره فراوان برده است و مى‌توان گفت که در واقع، ترجمه و تلخیص شرح رضى است.